Στην περίοδο ζευγαρώματος το “μπιμπίκι” εμφανίζεται στη βάση του ράμφους

Η ζωή τους ολόκληρη είναι ένας απίστευτα μαγικός κόσμος γεμάτος συντροφικότητα και δυναμισμό, απρόβλεπτος αλλά συνάμα και συναρπαστικός. Αν και πολλοί θα ήθελαν, λίγοι είναι εκείνοι που τις ακολουθούν πιστά και ακόμα λιγότεροι εκείνοι που πέρα από το κυνήγι έβαλαν σκοπό να μάθουν κάποιες από τις συνήθειες και τα πολλά μυστικά τους.

Οι φάσσες ανήκουν στα θηράματα που “κόβονται” νωρίτερα στην λήξη του Φλεβάρη, επειδή βλακωδώς υπερίσχυσε η άποψη κάποιων κυριολεκτικά άσχετων με το θέμα, που υποστήριξαν πως φεύγουν, ζευγαρώνουν και γεννάνε πολύ νωρίς. Όσοι έχουν αφιερώσει πολλά χρόνια παρατήρησης αυτών των πουλιών, όχι απλώς σε συνθήκες κυνηγιού αλλά κυρίως σε επίπεδο ελεγχόμενης εκτροφής, ξέρουν πολύ καλά πως οι φάσσες είναι οι τελευταίες που θα αναπαραχθούν και σε χρόνο έρχονται πολύ πίσω από τα κοτσύφια, τις πέρδικες, τα ορτύκια και τα τρυγόνια. Από την πατρίδα μας θα αρχίσουν να φεύγουν κοπαδιασμένες από το δεύτερο δεκαήμερο του Μάρτη και ως τις αρχές Απρίλη θα έχουν μετεγκατασταθεί βορειότερα. Εδώ θα παραμείνει ένας ελάχιστος αριθμός που κάθε χρόνο αυξομειώνεται ανάλογα με τον καιρό και τις συνθήκες τροφοληψίας. 

Στις νέες τους πατρίδες θα φτάσουν σε κοπάδια και ως τα τέλη Απρίλη και τις αρχές του Μάη θα αρχίσουν να διασπώνται σε πολύ μικρότερες ομάδες, ώσπου να αρχίσει το λεγόμενο «πύρωμα». Τότε τα αρσενικά θα οριοθετήσουν περιοχή, όχι απαραίτητα μεγάλης έκτασης, θα διαλέξουν το κατάλληλο δέντρο όπου θα κουρνιάζουν μόνιμα πλέον, και ώσπου να βρεθεί το κατάλληλο θηλυκό που θα ανταποκριθεί στο κάλεσμά τους, από εκεί θα το καλούν. Είναι πολύ πιθανό και θα έλεγα συνηθισμένο σε περιοχές των γειτονικών Βαλκανικών κρατών, μέσα σε μια έκταση μισού τετραγωνικού χιλιομέτρου να φωλιάζουν για αναπαραγωγή περισσότερα ίσως και από δέκα ζευγάρια.

Οι φωλιές δεν είναι στέρεες και συχνά σε συνθήκες κακοκαιρίας δεν αντέχουν...

Είναι λάθος ο ισχυρισμός πως οι φάσσες για να γεννήσουν απομονώνονται από τις υπόλοιπες. Απεναντίας εξακολουθούν να παραμένουν μέσα στην κοινωνία της ομάδας, όμως με περιορισμένη συμπεριφορά συντροφικότητας. Τόσο εκείνες που έχουν βρει ταίρι, όσο και εκείνες που ακόμα το αναζητούν, αρκετά καθυστερημένα σε σύγκριση με τα τρυγόνια, και αφού έχει πλέον φέξει για τα καλά, έστω κι αν ξεκινούν από διαφορετικά σημεία, όλες θα σμίξουν μαζί στα επιλεγμένα χωράφια που θα βοσκήσουν. Από τα σημεία της βοσκής νωρίτερα θα φύγουν εκείνες που ταΐζουν νεοσσούς. Οι υπόλοιπες που είτε το ταίρι τους κλωσάει στην φωλιά, είτε ακόμη δεν έχουν γεννήσει αυγά, θα μετακινηθούν πάλι ομαδικά σε κάποιο βαθύσκιωτο ρέμα για νερό, δροσιά και ξεκούραση.

Ως τις αρχές του Μάη τα ζευγάρια έχουν πλέον σχηματιστεί. Ακολουθεί περίπου ένα τριήμερο για να ολοκληρώσουν μια πρόχειρη, κακοφτιαγμένη και άκρως επικίνδυνη ως προς την στερεότητά της φωλιά, με υλικά αποκλειστικά από μικρά, ξερά κλαδάκια δέντρων που πολύ δύσκολα καταφέρνουν να τα συνδέσουν μεταξύ τους. Βέβαια μια τέτοια φωλιά μπορεί σε μια ξαφνική έντονη καταιγίδα να μην κρατάει νερό όμως διαλύεται και πέφτει εύκολα με δυνατό άνεμο. Είναι πράγματι ερώτημα πως ένα τέτοιο μεγάλο και δυνατό πουλί, επιλέγει τόσο ασταθείς κατασκευές. Υπάρχει όμως κι άλλο αξιοπερίεργο μ' αυτές τις μοβ αρχόντισσες. 

Όταν κλωσάνε είναι ικανές να μείνουν για ώρες και ημέρες αν χρειαστεί πάνω από τα αυγά υπομένοντας την βροχή, όμως θα τα εγκαταλείψουν εύκολα αν αρχίσουν εκεί κοντά να πέφτουν κεραυνοί και αστραπές. Αν αυτή η ξαφνική εξέλιξη έχει διάρκεια και τα καιρικά φαινόμενα παραμένουν το ίδιο έντονα, τότε ολόκληρη εκείνη η περιοχή εγκαταλείπεται από τις φάσσες ώσπου να επανέλθει η γαλήνη που θα τους επιτρέψει να επιστρέψουν. Λέγεται πως τα αυγά τους αντέχουν για ώρες δίχως επώαση, όμως κάτι τέτοιο δεν ξέρω κατά πόσο έχει αποδειχθεί και θεωρώ ως πιθανότερη κατάληξη την αχρήστευσή τους. Αντίθετη όμως με την εγκατάλειψη των αυγών είναι η συμπεριφορά τους στην περίπτωση που έχουν βγάλει μικρά. Μόλις ο ουρανός αρχίσει να φέρνει σημάδια, η μάνα θα πάρει θέση στη φωλιά, θα σκεπάσει καλά τα πιτσούνια και δεν θα φύγει από πάνω τους ώσπου να περάσει το μπουρίνι και να επιστρέψει κοντά τους ο αρσενικός. 

Από την στιγμή που το ζευγάρι ξεκινήσει το χτίσιμο της φωλιάς, ως την εκκόλαψη των αυγών και την απομάκρυνση των πιτσουνιών, απαιτείται χρόνος με διάρκεια δύο μηνών περίπου. Σ' όλο αυτό το διάστημα διατηρεί δύο αξιοθαύμαστες συνήθειες που παραμένουν εντελώς άγνωστες, αφού ελάχιστοι είχαν την τύχη να παρατηρήσουν. Ο αρσενικός μόλις τα αυγά ανοίξουν, θα πάρει με το ράμφος του τα τσόφλια και θα τα αφήσει σε απόσταση μακρινή από την φωλιά. Το ίδιο ακριβώς θα επαναλαμβάνει καθημερινά με τις κουτσουλιές των μικρών. Οι φάσσες δεν αφήνουν ποτέ σημάδια που να προδίδουν την ύπαρξη φωλιάς.

Τα νεογέννητα φασσόπουλα είναι πάντα αρσενικό και θηλυκό

Γι' αυτό και ποτέ κανείς “ανιχνευτής” του δάσους δεν θα βρει τσόφλια και κουτσουλιές κάτω από την φωλιά μιας φάσσας. Άλλη ιδιοτροπία, κοινή με τα υπόλοιπα περιστεροειδή, είναι εκείνη της εγκατάλειψης του μικρού που θα πέσει από την φωλιά. Σπάνια εξαίρεση αποτελούν περιπτώσεις που τα μικρά έχουν σχεδόν σχηματιστεί ολοκληρωτικά.Στον κανόνα αυτό δεν συμπεριλαμβάνονται τα αγριοπερίστερα που θα συνεχίσουν να ταΐζουν το μικρό όπου κι αν βρεθεί, όμως αυτά φωλιάζουν κυρίως σε βράχια. 

Γίνεται λοιπόν αντιληπτό πως στο διάστημα Μαΐου - Αυγούστου οι φάσσες έχουν τα χρονικά περιθώρια για δύο μόνο γέννες. Αντίθετα τα πουλιά εκείνα που μονίμως είναι εγκατεστημένα μέσα στα πάρκα των πόλεων, δίχως καμιά ενόχληση και με σταθερές πηγές τροφοληψίας, είναι πολύ συνηθισμένο να φωλιάζουν για τρίτη φορά και στην διάρκεια του Σεπτέμβρη. Παρόμοιες περιπτώσεις έτυχε κάμποσες φορές να δω σε Σκόπια, Σερβία και Βουλγαρία. Φάσσες τάιζαν πάνω στα δέντρα, την ώρα που από κάτω ο κόσμος ψώνιζε ή έκανε πολιτικοοικονομικές αναλύσεις γύρω από τις πλατείες, τέλη Σεπτέμβρη. 

Σε συνθήκες αιχμαλωσίας, αν ο χώρος είναι αρκετά μεγάλος σε διαστάσεις και ύψος, αν υπάρχει μέσα χώμα, τρεχούμενο νερό, βλάστηση και φυσικά δέντρα, τότε όταν τα πουλιά ημερέψουν και αρχίσουν να γεννάνε, ενδέχεται να γίνονται ως και 5 γέννες ετησίως, ακόμα και μέσα στο καταχείμωνο. Σε μια τέτοια περίπτωση καλό θα ήταν πάνω από ένα τμήμα του χώρου να μπει στέγαστρο για την βροχή και με καλαθάκια από λυγαριά να μπουν εκεί τεχνητές, κρεμαστές φωλιές. 

Όταν διαπιστωθεί “πύρωμα” ρίχνουμε κάτω στο χώρο διασκορπισμένα κλαδάκια από τριμμένη ρίγανη ή το κοτσάνι που μένει ανέπαφο από το πεσμένο φύλλο της καρυδιάς και μ' αυτά θα αρχίσουν το χτίσιμο της φωλιάς. Πλεονέκτημα των υλικών αυτών είναι ότι δεν πιάνουν ψείρες. Όλες οι φάσσες όταν είναι έτοιμες για αναπαραγωγή θα βγάλουν πάνω στο ράμφος τους ένα άσπρο “μπιμπίκι” και θα το διατηρήσουν για περίπου δυο εβδομάδες, ώσπου να πέσει από μόνο του. Στα αρσενικά είναι αρχικά το ίδιο σε μέγεθος, όμως προοδευτικά γίνεται πολύ μεγαλύτερο και φέρνει προς το γκρίζο. Τα πιτσουνάκια θα αποκτήσουν αμέσως με το πρώτο ντύσιμο του φτερώματος το λευκό “γαλόνι” στην κλείδωση της φτερούγας, ενώ το γιορντάνι στον λαιμό θα αρχίσει να διακρίνεται δύο περίπου μήνες μετά και όσο για το μοβ του στήθους αυτό θα έρθει έντονο σε διάστημα τριών μηνών.

Τα νεαρά πιτσούνια θα παραμείνουν κοντά στο χώρο που γεννήθηκαν ως την αποδημία

Άγνωστο παραμένει το γιατί μόλις ελάχιστοι ορνιθολόγοι και κατά το πλείστον Αγγλοσάξονες ασχολήθηκαν εξειδικευμένα με τις φάσσες. Από την βιβλιογραφία παίρνουμε ελάχιστα επιπλέον στοιχεία, ωστόσο από τους παλαιότερους κυνηγούς εντός και εκτός συνόρων μάθαμε πως χωρίζονται σε τρεις κατηγορίες. Συνηθέστερες όλων είναι οι αποκαλούμενες “Βικτωριανές”, κοπάδια που αποτελούν τον κύριο όγκο αυτών που έρχονται στην χώρα μας. Μεγαλύτερες όλων είναι οι λεγόμενες “Ρώσικες”. Πρόκειται για φάσσες με ελάχιστα μεγαλύτερο βάρος, με ουρά όμως ως και πέντε εκατοστά μακρύτερη, με γιορντάνι σε μεγαλύτερο σχήμα και σχεδόν απολύτως κυκλικό και με τόσο έντονο το μοβ-ροζ του αρσενικού που πανεύκολα το ξεχωρίζει ο οποιοσδήποτε. Αυτές οι φάσσες μόνο με ενδείξεις πολύ ακραίου χειμώνα φτάνουν ως τα βόρεια σύνορα της χώρας μας, ενώ είναι πολύ σπάνιο να κατέβουν ακόμη νοτιότερα. Συνήθως ο προσφιλέστερος προορισμός τους για ξεχειμώνιασμα είναι τμήματα μεταξύ της Σερβίας, της Βουλγαρίας και μερικές χρονιές των Σκοπίων. 

Τέλος έχουμε και τις μικρότερες όλων και σε βάρος και σε μέγεθος και μάθαμε να τις αποκαλούμε “Μαλτέζικες”. Είναι πουλιά που μονίμως κινούνται μεταξύ Αφρικής και Μεσογειακής Ευρώπης, με κύρια χαρακτηριστικά πέρα από το μέγεθος, τα μαυροκόκκινα πόδια τους, το κατά πολύ μικρότερο γιορντάνι στο λαιμό και την στενότερη λωρίδα μαύρου στο τελείωμα του κάτω μέρους της ουράς. Τόποι παραμονής για αναπαραγωγή είναι η Συρία, η Κύπρος, η Κρήτη, η Μάλτα, η Σικελία και η νοτιοδυτικές περιοχές Γαλλίας και Ισπανίας. Στη χώρα μας κάνει τακτικές εμφανίσεις, όχι βέβαια όσο οι “Βικτωριανές”, συνήθως την περίοδο Οκτωβρίου - Νοεμβρίου, όμως μετά παραμένουν ελάχιστες κυρίως στην Πελοπόννησο και σπανίως στην δυτική Ελλάδα. 

Οι ορυζώνες αποτελούν αγαπημένο προορισμό στη χειμωνιάτικη περίοδο

Στη συμπεριφορά τους τώρα είναι φανερό πως σε συνθήκες εγκλεισμού πρώτες θα ημερέψουν μέσα στον δεύτερο χρόνο οι “Ρώσικες” και με κατάλληλες προϋποθέσεις θα γεννήσουν τον ίδιο ή τον επόμενο. Δυσκολότερα προσαρμοστικές οι “Βικτωριανές”, θέλουν παραπάνω χρόνο προσαρμογής, ενώ για τις “Μαλτέζικες” δεν υπάρχει λόγος για πειράματα αφού δεν εξημερώνονται σχεδόν ποτέ και σας το λέω μετά πλήρους βεβαιότητας. 

Το διατροφολόγιο της φάσσας είναι τόσο πλούσιο που δύσκολα θα βρεθεί καρπός του δάσους που να μην τον τρώει. Από τον Ιούνιο ξεκινάει με τις καλλιεργήσιμες εκτάσεις. Κατά σειρά βίκος, σιτάρι, ηλιόσπορος, φακές και αργότερα το καλαμπόκι είναι οι προτιμήσεις τους. Αργότερα θα αναζητήσει τον καρπό της οξιάς και της βελανιδιάς, ενώ με την ίδια όρεξη θα τραφεί με το βελάνι της αριάς και τα αγριοκάστανα. 

Ενδιάμεσα θα επισκεφθεί και ορυζώνες, ενώ σε συνθήκες έλλειψης τροφής δεν διστάζει να καταναλώσει βατόμουρα, κεράσια, ελιές, ρεβίθια, σταφύλια, φασόλια, φουντούκια, κράνα, ρόδια μέχρι και κούμαρα... Αν υπάρχει τρόπος να βάλει κάποιος μέσα σε μερικές εκτρεφόμενες μια μικρή ποσότητα απ' όλες αυτές τις τροφές, είναι σχεδόν βέβαιο πως όλες θα δείξουν αρχικά προτίμηση σε βίκο, καλαμπόκι και στο μικρό βελάνι (ρουπάκι). 

Πολλοί συνάδελφοι έχουν αποκτήσει την συνήθεια μετά από κάθε επιτυχημένη βολή σε φάσσα, να της τραβούν την γούσα, επιδιώκοντας να μην χαλάσει το υπόλοιπο κρέας από το περιεχόμενό της. Κάτι αντίστοιχο γίνεται και με τα τρυγόνια. Προσωπικά δεν το κάνω ποτέ επιτόπου αν πιάνοντας την γούσα της διαπιστώσω πως μέσα δεν υπάρχει βελανίδι. Οτιδήποτε άλλο περιέχει μέσα, ποτέ δεν έτυχε να σταθεί αιτία ώστε να αλλοιωθεί η γεύση της. Όμως όταν υπάρχει βελανίδι επιβάλλεται να αφαιρεθεί, γιατί αν μείνει έτσι μέσα στον καταψύκτη το κρέας στο μέρος του στήθους παίρνει πρασινωπή απόχρωση και στην γεύση φαίνεται ξινό. Πάντως σε κάθε περίπτωση δεν θα πρέπει να ξεχνάμε πως όλα τα περιστεροειδή ιδίως το καλοκαίρι “αρπάζουν” εύκολα και πρέπει σε σύντομο χρόνο να μπαίνουν στο ψυγείο. 

Κατά την διάρκεια της αναπαραγωγικής περιόδου, οι φάσσες εντείνουν τις επισκέψεις τους για τροφή σε χωράφια όπου θα βρουν μικρά σαλιγκαράκια και τρυφερή βλάστηση, ενώ τα αλατούχα πετρώματα και τα μικρά ποταμίσια χαλικάκια, είναι μέρη που θα τα επισκεφτούν καθημερινά. Οι νεοσσοί τώρα την πρώτη εβδομάδα της ζωής τους τρέφονται με ένα άσπρο, παχύρρευστο υγρό που μοιάζει με γάλα. Θα φανεί αστείο και εκτός θέματος, αλλά παρόμοιο υγρό σε χρώμα και πυκνότητα βγάζουν από την κοιλιά τους τα ψαρεμένα μελανούρια τους πρώτους καλοκαιρινούς μήνες.

Εγκαταλείποντας την φωλιά σαν ξεπεταρούδια, θα παραμείνουν για μια δύο μέρες στα τριγύρω κλαδιά, δοκιμάζοντας διαρκώς τα φτερά τους. Εκείνο το διάστημα μπορούμε να διακρίνουμε πως στο φτέρωμά τους φέρουν ακόμα λιγοστά από τα κίτρινα “μπιμπίκια” με τα οποία γεννιούνται. Συνήθως στο τέλος της πρώτης εβδομάδας αρχίζουν κοντινές πτήσεις και αμέσως μετά ακολουθούν τους γονείς στους χώρους αναζήτησης τροφής. Επιστρέφοντας για κούρνια θα γυρίσουν στο δέντρο της φωλιάς τους και μαζί με γονείς αλλά λίγο μακρύτερα θα παραμείνουν ώσπου να αρχίσει η αποδημία του Οκτώβρη, ανεξάρτητα αν προηγήθηκε ή ακολουθεί άλλη γέννα. 

Σε συνθήκες αιχμαλωσίας και υπό προϋποθέσεις αναπαράγονται με ευκολία.

Είναι πουλιά κοινωνικά, με πλήρη ιεραρχία κανόνων και θαυμαστό πνεύμα ομαδικότητας. Πέρα από όμορφα είναι απίστευτα δυνατά και έξυπνα. Υπάρχουν κινηματογραφικά στιγμιότυπα που την δείχνουν αιωρούμενη στον αέρα να πιάνει με τα πόδια της τον κορμό από το σιτάρι και μετά με το βάρος της να το ρίχνει κάτω και να τρώει το στάχυ. Άλλα πάλι τις εμφανίζουν δύο και τρεις μαζί πάνω στο κυρτό “κεφάλι” του ηλιόσπορου που έχει φυτρώσει λοξά και το ρίχνουν κάτω χορταίνοντας από τον θρεπτικότατο καρπό του. 

Πάνω στην οξιά κάθονται στις άκρες των πιο λεπτών κλαριών προκαλώντας με τα φτερά τους ταλάντωση, πτώση του οξοκάστανου και όταν αυτό κάτω ανοίξει, κατεβαίνουν και αρχίζουν το γεύμα. Κάτω από τις αγριοκαστανιές, σηκώνουν με το ράμφος και τραβούν τα πεσμένα φύλλα ώσπου να βρουν τον καρπό που σε μέγεθος είναι ασύγκριτα μικρότερος με τα συνηθισμένα κάστανα που τρώμε εμείς. Ότι και αν κάνουν όμως τηρούν ευλαβικά τους κανόνες της ιεραρχίας του κοπαδιού. 

Η πλειοψηφία των φασσοκυνηγών πιστεύει πως κάθε κοπάδι έχει ένα “μπροστάρη” που εκτελεί χρέη αρχηγού και οδηγού. Θα μου επιτρέψουν να πιστεύω πως ειδικά με τις εκτρεφόμενες κάτι τέτοιο μάλλον δεν ισχύει. Νομίζω πως κάθε ομάδα, όσα μέλη και αν αριθμεί έχει παραπάνω από έναν αρχηγούς. Πιθανολογώ πως σ' ένα κοπαδάκι από 25-30 φάσσες, αυτοί δεν θα είναι λιγότεροι από 2-3 και όχι απαραιτήτως πάντα τα αρσενικά πουλιά.

Έγχρωμες δακτυλιώσεις έχουν αποδείξει αυτούς τους ισχυρισμούς μου. Όλα τα πουλιά καθισμένα στις θέσεις τους και μόλις αυτά τα 2-3 κατεβούν πρώτα για φαγητό, τα υπόλοιπα ακολουθούν ομαδικά. Το ίδιο ακριβώς συμβαίνει και στο ελεύθερο περιβάλλον. Όλα καθισμένα πάνω στο δέντρο και μόλις τα πρώτα κατέβουν για βοσκή, έρχονται τριγύρω και τα υπόλοιπα. Αυτά όμως τα πρώτα αποκλείεται να είναι πιτσούνια, αποκλείεται να μην είναι ενήλικα. 

Δύο φορές λένε κλείνει τα μάτια της η φάσσα. Όταν κοιμάται και ακριβώς την στιγμή που ζευγαρώνει, όπου βλέπεις πως και τα δυο φύλλα στην ερωτική στιγμή έχουν τα μάτια τους καλυμμένα με μια ολόλευκη μεμβράνη. Μόνο όμως για ύπνο και για έρωτα. Γιατί σ' όλες τις υπόλοιπες στιγμές της ζωής τους βλέπουν τα πάντα. 

Και τις νικάμε μόνο τότε που εμείς κρυμμένοι θα καταφέρουμε να τις ξεγελάσουμε...